Ryszard Kapuscinski

Cesarz reportażu urodził się 4 marca 1932 roku w Pińsku na Polesiu (obecnie Białoruś). Jego rodzice – Józef i Maria z domu Bobka – byli nauczycielami w rodzinnej wsi. Ryszard wraz z młodszą siostrą niezbyt długo cieszyli się dzieciństwem, które skończyło się dla nich we wrześniu 1939 roku. Wiosną 1940 roku w obawie przed represjami i wywózką na wschód, Maria przedostała się z dziećmi w okolice Warszawy. Tutaj odnalazła męża, który złapany przez sowietów jako podporucznik Wojska Polskiego w Samodzielnej Grupie Operacyjnej Polesie uciekł z transportu do Katynia i przedostawał się osobno w kierunku polski centralnej. Kapuścińscy często zmieniali miejsce zamieszkania, rezydowali kolejno w Sierakowie, Warszawie, Świdrze, by ostatecznie osiąść w stolicy. Po wojnie Ryszard Kapuściński ukończył gimnazjum, a w 1950 roku zdał maturę w liceum im. Stanisława Staszica w Warszawie. Choć w młodości przejawiał zamiłowanie sportem – osiągając nawet wicemistrzostwo Warszawy w boksie – to jednak to literatura pociągała go najbardziej. Zadebiutował w wieku 17 lat jako autor wierszy na łamach tygodnika Dziś i jutro – później wspominał, że był to rodzaj produkcyjnej majakowszczyzny. Trzeba jednak przyznać, iż właśnie dzięki tym publikacjom trafił do dziennika Sztandar Młodych, w którym poznał M. Dąbrowską, Z. Nałkowską, L. Staffa czy J. Tuwima. W 1951 roku rozpoczął studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, które ukończył już na Wydziale Historii w 1955 roku. Kapuściński przez wiele lat był członkiem PZPR, czego nigdy zresztą nie ukrywał. Wzbudzającą wiele kontrowersji osobę Ryszarda Kapuścińskiego opisuje książka A. Domosławskiego Kapuściński non-fiction. Pozycję tę doskonale podsumował A. Stasiuk, który uznał, że Domosławski opowiada o żywym człowieku uwikłanym we własny los, w historię, w słabości i śmieszności, ale zaraz podkreślał, że dopiero na tym tle widać wielkość reportera. Ryszard Kapuściński był i zostanie jednym z najwybitniejszych polskich reportażystów, który obok S. Lema jest najczęściej tłumaczonym na języki obce polskim autorem. Kapuściński posługiwał się biegle językiem angielskim, rosyjskim, hiszpańskim, francuskim i portugalskim. W wywiadzie dla agencji Reutersa z 2006 roku powiedział, że zawsze pisał dla wszystkich ludzi, którzy są wciąż wystarczająco młodzi, by być ciekawi świata. Ryszard Kapuściński zmarł 23 stycznia 2007 roku na zawał serca. Miał 74 lata. Informację o jego śmierci odnotowały największe dzienniki świata, jak New York Times, Le Monde czy El Pais. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach.

Ryszard Kapuściński to człowiek wielu talentów. Był publicystą, poetą i fotografem, ale przede wszystkim świetnym reportażystą – określanym często cesarzem reportażu. Reportaż, który przez wczesną krytykę zwany był przewrotnie bękartem literatury pięknej, dzięki pracom tak wybitnych jednostek jak Kapuściński stał się jednym z najbardziej szanowanych gatunków dziennikarstwa. Co więcej, prace Kapuścińskiego w zupełnie inny sposób przedstawiają reportaż, który autor sprawnie łączy z literaturą piękną. Sam Kapuściński nazywał swoje prace reportażem literackim. Podczas gdy większość dziennikarzy jechała tam, gdzie toczyły się głośne wojny, on często wybierał miejsca pomijane, lekceważone, których dramat nie mógł liczyć na niczyją uwagę. Prawdziwy instynkt dziennikarski i umiejętność pisania sprawiły, iż jego książki zyskały światową popularność i przyniosły Kapuścińskiemu międzynarodową sławę.

Ryszard Kapuściński jest autorem kilkudziesięciu książek, w których relacjonował i opisywał problemy, z jakimi zmagają się kraje rozwijające, tak zwanego Trzeciego Świata. Sporą część swoich pracpoświęcił dekolonizacji i pozostawieniu Afryki samej sobie przez wielkie mocarstwa kolonialne. Obserwował odzyskiwanie niepodległości przez kolejne kraje i patrzył, jak padają ofiarą anarchii, wojen oraz plemiennej nienawiści. We wszystkich swoich książkach Ryszard Kapuściński pokazywał inną kulturę, innego człowieka, inny światopogląd. Tej inności poświęcił też kilka wykładów zebranych następnie i wydanych w formie książki zatytułowanej Ten Inny (2006). Prac Ryszarda Kapuścińskiego nie należy jednak traktować wyłącznie w kategoriach materiału faktograficznego, a raczej dopatrywać się w nich próby oddania całościowego obrazu danej rzeczywistości wraz z jej dogłębną analizą. Tym właśnie są jego bestsellery, jak: Cesarz (1978) opowiadający o upadku etiopskiego cesarza H. Selassie, a także obnażający powszechne mechanizmy porządku totalitarnego; Wojna futbolowa (1972) relacjonująca krótkotrwały konflikt zbrojny między Salwadorem a Hondurasem powstały na fali nacjonalizmu i nienawiści pomiędzy oboma krajami; Szachinszach (1982) analizujący przemiany zachodzące w Iranie po upadku ostatniego władcy Persji M. Rezy, aż po rewolucję Chomeiniego z 1979 roku; Imperium (1993) ukazujące upadek ostatniego imperium XX wieku – Związku Radzieckiego; czy Heban (1998) będący pamiętnikiem reporterskim z wypraw po Afryce.

Ryszard Kapuściński był wielokrotnie nagradzany za swoje prace, jedna z nich Cesarz została okrzyknięta nawet książką 1983 roku przez brytyjski Sunday Times, a następnie przetłumaczona na kilkadziesiąt języków. Kapuściński jest doktorem honoris causa Uniwersytetu Śląskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Sofijskiego, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Barcelońskiego. Od 2010 roku przyznawana jest nagroda jego imienia za najlepsze książki reporterskie. Był rozważany do literackiej nagrody Nobla.

Recenzując książki Kapuścińskiego, brytyjski pisarz i eseista S. Rushdie zaznaczył, że jeden Kapuściński wart jest tysiąca skamlących i fantazjujących gryzipiórków. Dzięki jego niezwykłemu połączeniu reportażu i sztuki stajemy wreszcie tak blisko tego, co sam Kapuściński nazywa niedającym się przekazać, prawdziwym obrazem wojny.

 

Opracowanie: Katarzyna Pożdał