Czym są prawa autorskie i prawa pokrewne i co chronią?
European Union Intellectual Property Office
Czym są prawa autorskie i prawa pokrewne i co chronią? Czy są one takie same na całym świecie?
Prawo autorskie w Polsce przyznaje twórcy utworu (m.in. artystycznego, literackiego, dramatycznego lub muzycznego) nieograniczone w czasie prawa osobiste związane z utworem oraz ograniczoną w czasie wyłączność korzystania z danego utworu. Wyłączność korzystania oznacza, że zasadniczo nikt nie może korzystać z utworu bez zgody uprawnionego z prawa autorskiego. Prawo autorskie obejmuje prawa majątkowe i osobiste. Prawa majątkowe są quasi-odpowiednikiem praw własności: są ograniczone w czasie i mogą być przenoszone przez twórcę na rzecz osób trzecich w ten sam sposób, jak inne rodzaje własności (w Polsce niezbędna do tego jest umowa na piśmie). Prawa majątkowe mogą być również przedmiotem licencji na rzecz osób trzecich (w takim wypadku w Polsce prawo wymaga umowy zawartej na piśmie tylko w odniesieniu do tzw. licencji wyłącznych). Prawa osobiste dotyczą osobistych więzów twórcy z jego dziełem i jako takie nie mogą być przenoszone na osoby trzecie. Prawa osobiste nie są prawami majątkowymi i obejmują między innymi: prawo do bycia wymienionym jako autor utworu, prawo do zachowania integralności dzieła, prawo do sprzeciwiania się jakimkolwiek ingerencjom w treść utworu, które mogłyby naruszyć reputację jego twórcy, prawo do pierwszego udostępnienia utworu itp. Prawa osobiste są bezterminowe. Prawa majątkowe wygasają, z pewnymi wyjątkami, po upływie 70 lat od śmierci twórcy utworu.
Prawo autorskie chroni utwory jako takie, a także ich twórców i uprawnionych z praw majątkowych, podczas gdy prawa pokrewne chronią prawa do artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów oraz nadań radiowych i telewizyjnych, a także pierwszych wydań i wydań naukowych oraz krytycznych. W polskim prawie te artystyczne wykonania obejmują między innymi działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych osób w sposób twórczy przyczyniających się do powstania wykonania. Prawa pokrewne są pokrewne właśnie prawom autorskim, ale ich ochrona jest od nich niezależna.
Poziom ochrony praw autorskich w Polsce jest zbliżony do poziomu w innych systemach prawnych i zasadniczo jest taki sam, jak w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Polska implementowała wszystkie unijne dyrektywy dotyczące praw autorskich. Podstawowe warunki i zasady ochrony prawnoautorskiej są takie same na całym świecie w związku z międzynarodowymi traktatami dotyczącymi tej materii, jednakże rozwiązania szczegółowe mogą się różnić w poszczególnych krajach.
Kto jest właścicielem praw autorskich i jakie korzyści prawo autorskie przynosi twórcom, uprawnionym, konsumentom, społeczeństwu, gospodarce i kulturze jako takiej?
Zasadniczo prawa autorskie są „własnością” twórcy dzieła. Twórca na zawsze zachowuje swoje autorskie prawa osobiste, które chronią jego osobiste więzy z utworem i które chronią jego osobiste interesy. Taka ochrona w zakresie praw osobistych może sprowadzać się np. do prawa do bycia ujawnionym jako autor utworu.
Nieco inne zasady stosuje się do autorskich praw majątkowych. Te prawa mogą być przenoszone na inne osoby . W Polsce, aby przenieść autorskie prawa majątkowe, należy zawrzeć umowę na piśmie. Na przykład kiedy twórca utworu literackiego przenosi (na piśmie) autorskie prawa majątkowe na rzecz domu wydawniczego, prawa te będą przysługiwać właśnie wydawcy. Z drugiej strony twórca może również udzielić licencji swoich praw. W takim przypadku prawa nie zostają przeniesione, a twórca zezwala jedynie osobie trzeciej na korzystanie z utworu chronionego prawem autorskim (np. wydania książki twórcy i czerpania z tego korzyści majątkowych). Jak już zostało powiedziane, w takich przypadkach umowa musi zostać zawarta na piśmie wyłącznie w przypadku tzw. licencji wyłącznych.
Specjalne zasady obowiązują również w odniesieniu do utworów współautorskich i zbiorowych, a także do utworów powstałych w wyniku wykonywania stosunku pracy.
Utwory współautorskie to takie utwory, które zostały stworzone przez więcej niż jednego twórcę. W takim przypadku wszyscy współtwórcy są uważani za autorów i mają udział w prawach autorskich do takiego utworu. Utwory zbiorowe to takie utwory, które zostały celowo połączone w jedno dzieło (np. w celu rozpowszechniania utworu połączonego, np. antologii). W Polsce każdy współautor takiego połączonego dzieła zbiorowego zachowuje swoje prawa do utworu składowego, który jest częścią większego utworu. Natomiast potrzebna jest zgoda wszystkich współautorów utworu na rozpowszechnianie wspólnego dzieła. Jeżeli nie ma takiej zgody – twórcy mogą zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie w tym zakresie.
W celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania systemu prawa autorskiego powinien być on właściwie zbalansowany i proporcjonalny. Zrównoważenie interesów jest uczciwym balansem między prawami i interesami uprawnionych oraz użytkowników. Oznacza to, że interesy wszystkich grup, których dotyczy ten system, powinny być uwzględnione. Zrównoważenie interesów może być urzeczywistnione poprzez właściwą regulację ograniczeń i wyjątków prawa autorskiego oraz poprzez adekwatność i proporcjonalność środków ochrony przysługujących uprawnionym.
System prawa autorskiego przynosi bezpośrednie korzyści wyłącznie uprawnionym, ale pośrednio ma również korzystny wpływ na społeczeństwo jako takie. Ochrona prawnoautorska wynagradza wysiłki twórcze i rozwój artystyczny i w związku z tym jest zachętą dla artystów i innych twórców do tworzenia większej liczby utworów, co jest z kolei korzystne dla kultury, oświaty i społeczeństwa.
Pełne opracowanie wyczerpujące w dużej mierze tematykę praw autorskich:
1. Czym są prawo autorskie i prawa pokrewne i co chronią? Czy są one takie same na całym świecie?
7. Czy mogę dać egzemplarz utworu chronionego prawem autorskim członkowi rodziny lub znajomemu?
10. Czym jest opłata reprograficzna?
15. Skąd mam wiedzieć, czy dostępny w sieci utwór jest oferowany legalnie czy nielegalnie?
opracowanie
European Union Intellectual Property Office