Kaplica św. Małgorzaty na Salwatorze
Kaplica św. Małgorzaty i Judyty stoi na niewielkim wzniesieniu przy ul. Bł. Bronisławy, pomiędzy klasztorem Norbertanek a kościołem Najświętszego Salwatora. Miejsce to legendy wiążą z czasami pogańskimi, gdy miała się tu ponoć znajdować świątynia z posążkiem słowiańskiego bożka wiatrów Pośwista. Dlatego, gdy pod koniec XIX wieku ustalono, że łacińskie słowo contina oznacza świątynię Słowian Połabskich, kaplicę zaczęto nazywać gontyną, a nazwę przyległej ulicy przemianowano w 1912 r. na Gontyna. Początki kaplicy nie są bliżej znane.
Pierwotna, zapewne drewniana, spłonęła w 1587 r. Kolejną z 1604 r., także zbudowaną z drewna, spalili Szwedzi w 1657 r. Na miejscu spalonej świątyni w latach 1680-1690, z inicjatywy Justyny Oraczowskiej, ksieni klasztoru Panien Norbertanek na Zwierzyńcu, wzniesiono nową drewnianą barokową kaplicę. Została ona poświęcona wraz z ołtarzami p.w. św. Małgorzaty, Justyny i Heleny w 1690 r. przez biskupa krakowskiego Stanisława Szembeka, późniejszego prymasa Polski. W tym kształcie przetrwała do dnia dzisiejszego, będąc jednym z rzadkich przykładów sakralnej budowli drewnianej Krakowa.
Prawdopodobnie od początku swojego istnienia służyła jako kaplica cmentarna, gdyż otaczał ją cmentarz morowy, na którym grzebano zmarłych na zarazę. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie w tym miejscu pochówków z XVII i XVIII w.
Kronikarka Norbertańska zanotowała, że w 1707 r. w Krakowie, na Kleparzu i Kazimierzu wybuchła epidemia cholery, podczas której zmarło ok. 8 tyś. Osób. Zmarłych chowano właśnie przy kaplicy św. Małgorzaty i Judyty.
W ciągu ponad trzystu lat swego istnienia kaplica była wielokrotnie remontowana, zmieniał się także wystrój jej wnętrza. Pod koniec XIX w. wraz z otaczającym ją cmentarzem została ogrodzona murem.
Kaplica zbudowana jest w całości z drewna w konstrukcji zrębowej, na planie foremnego ośmioboku. Nakrywa ja ośmiodzielna płaska kopuła (pseudokopuła), którą wieńczy wysoka latarnia z okienkami zamkniętymi półokrągło, o kopulastym daszku. Zarówno pseudokopuła jak i daszek latarni pobite są gontem. Budowla posadowiona jest na niewysokiej podmurówce zabezpieczonej okapem. Ściany kaplicy koronuje profilowany gzyms, umieszczone są w nich prostokątne okna ze stolarką o podziałach kwaterowych, u góry zamknięte nadprożami o linii złamanej. Do świątyni prowadzą trzy wejścia: boczne – od północy i południa, oraz główne – od wschodu, które ma profilowaną w tzw. ośli grzbiet belkę nadproża. Drzwi wejścia głównego ozdabiają XVII-wieczne okucia, pochodzące z czasów budowy świątyni. Nad wejściem znajduje się balkon z okapowym daszkiem, na który wchodzi się z chóru muzycznego.
Wokół świątyni, w obrębie jej dzisiejszego ogrodzenia, znajduje się stary cmentarz, poświęcony jako morowy w 1707 r., o całkowicie zatartym dziś układzie. Tu właśnie, po północnej stronie świątyni, stoi pomnik Ojca Świętego bł. Jana Pawła II, dzieło krakowskiego rzeźbiarza prof. Czesława Dźwigaja, poświęcony w 2008 r.
W ciągu ponad trzech wieków istnienia kaplicy św. Małgorzaty i Judyty jej wnętrze bez powały podlegało częstym zmianom. Niegdyś ozdabiały go obrazy ukazujące sceny z życia bł. Bronisławy oraz jej najbliższych krewnych, ale w XX w. zostały one przeniesione do klasztoru Panien Norbertanek.
Obecna aranżacja wnętrza pochodzi z lat 1986-1992, kiedy to budowla była gruntownie odnawiana. Centralnym miejscem kaplicy jest stojący przy zachodniej ścianie drewniany wczesnobarokowy (I poł. XVII w.) ołtarz główny. Jest to bogato złocony ołtarz architektoniczny, o dwóch kondygnacjach, kolumnowy, z ażurowymi uchami z motywów chrząstkowych. Został on tu przeniesiony w latach 70. XX w. z kościoła Najświętszego Salwatora. Na jego głównym obrazie widzimy Chrystusa Salwatora błogosławiącego światu, zaś w tle panoramę Zwierzyńca z klasztorem Norbertanek, kościołem Najświętszego Salwatora, Wzgórzem bł. Bronisławy i kopcem Kościuszki. Obraz ten został namalowany w 1962 r. przez znanego wileńskiego malarza i rzeźbiarza Ludomira Ślendzińskiego. W zwieńczenie ołtarzowej nastawy umieszczone jest płótno przedstawiające Matkę Bożą z Dzieciątkiem w typie Matki Bożej Śnieżnej („Salus Populi Romani”) z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie z I poł. XIX w. Po lewej stronie ołtarza głównego stoi ołtarz z obrazem „Jezu ufam Tobie”, nad którym wisi krucyfiks wykonany w 1939 r. przez wybitnego krakowskiego artystę Bogusława Langmana, pierwotnie przeznaczony dla gmachu sejmu Śląskiego w Katowicach. Został on podarowany przez syna artysty, jako że gontyna była ulubioną świątynią Bogusława Langmana.
Po stronie przeciwnej, przy wejściu bocznym do kaplicy od południa, stoją dwa ołtarze boczne, które zostały tu przeniesione w 1960 r. z kościoła św. Wojciecha na krakowskim Rynku.
Pierwszy z nich mieści obraz św. Teresy z Lisieux od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza, zwaną Małą Tereską. Nad ołtarzem widzimy barokowe płótno (przed 1680 r.), pochodzące z ołtarza dedykowanego św. Małgorzacie, ufundowanego przez norbertankę Mariannę Rudnicką, z kościoła Najświętszego Salwatora. Widzimy w nim św. Małgorzatę z Antiochii, męczennicę, jedną z 14 Świętych Wspomożycieli, poskramiającą szatana. Święta wspiera się na mieczu, w jednej ręce trzyma łańcuch pętający szatana, a w drugiej – gałązkę palmową symbolizującą męczeństwo.
Ołtarze boczne prawej strony oddzielone są wejściem do kaplicy. Ponad tym wejściem wisi obraz autorstwa Antoniego Makarewicza namalowany w 1930 r. przedstawiający apostoła Jakuba Starszego. Jego pierwowzorem jest fragment głównej sceny „Zaśnięcia Matki Bożej” z ołtarza Wita Stwosza w krakowskim kościele Mariackim.
Przy tej samej ścianie, bliżej chóru, stoi drewniany ołtarz dwukondygnacyjny z ok. 1690 r., którego główny obraz przedstawia Matkę Bożą Anielską z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu adorujących aniołów. U góry w zwieńczenie nastawy ołtarzowej umieszczony jest obraz św. Heleny, cesarzowej, znanej z uczynków miłosierdzia. Według tradycji miała ona odnaleźć drzewo Krzyża Świętego, dlatego jest patronką kustoszów Ziemi Świętej.
Zwieńczenie sufitu
