Twierdza Nysa

Nyskie fortyfikacje powstawały od okresu średniowiecza do końca XIX wieku. Zachowały się częściowo fragmenty umocnień od XIV wieku  do XIX wieku (fragmenty murów i baszty, cytadela, reduty, fronty poligonalne i bastionowe, wysunięte forty, fosy). Wszystko to na dość zwartym obszarze co jest dużym atutem dla turystyki fortecznej. Budowane były na zróżnicowanym terenie, według różnych szkół fortyfikacji i  przebudowywane były w miarę postępu inżynierii fortecznej z zachowaniem jednak pierwotnych założeń. Stanowi to wyjątkowy w skali europejskiej przegląd inżynierii wojskowej na przestrzeni stuleci. Prezentowane są tu obiekty szkoły staroholenderskiej (Bastion IX) staropruskiej (Fort Prusy i pozostałości zewnętrznej fosy) poligonalnej (fronty poligonalne od Fortu Prusy) oraz nowopruskiej (obwałowania dworca kolejowego, forty wysunięte) oraz częściowo francuskiej szkoły (Wysoki Retranchement, Reduta Królicza. Położenie miasta w dolinie rzeki pozwoliło na realizację rozbudowanego systemu fos wodnych i rozległych inundacji (kotlin zalewowych) a u lewobrzeżnych fortyfikacji, położonych na zboczu doliny, budowę umocnień typu górskiego z suchymi fosami.

Kompleks cytadelowy Fort Prusy. Zbudowany na planie pięcioramiennej gwiazdy. Między ramionami gwiazdy, za fosą, umieszczono raweliny – mniejsze obiekty o kształcie ostrza strzały. Wewnątrz fortu kazamaty – sklepione pomieszczenia, pierwotnie dwupoziomowe, stanowiące składy i pomieszczenia koszarowe. Pośrodku majdanu – dziedzińca fortu obiekt będący składem prochu, wartownią i obudową fortecznej studni. Data 1744 to data powstania studni a inicjały FR - Friderikus Rex. Na obwałowaniach schrony pogotowia artyleryjskiego tzw. remizy wybudowane w XIX wieku. Z tego też okresu pochodzi podkowiasta kaponiera przy bramie do fortu. Z fosy fortu wejścia do systemu obrony podziemnej i kaponier rewersowych służących do ostrzału fosy. System kontrminowy niezbyt rozległy. Korytarza w większości niskie. Poszczególne gałęzie nie są połączone. W podłogach studnie odwadniające. Główny korytarz skomunikowany z zewnętrznymi wałami pochylniami. Podziemia nie stanowią żadnej tajemnicy ponieważ w archiwach znajduje się ich pełna dokumentacja.
Na części rawelinów prochownie i schrony dla załogi. Na przedpolu fragmenty ukrytej drogi i szczątki dzieła koronowego. Po fleszach nikłe ślady. Fosa frontów poligonalnych dodatkowo oddziela fort od przedpola oraz łączy Fort Prusy z  zespołem Wysokiej Baterii i Reduty Króliczej oraz Wysokim Retranchementem. Fosą nie można dojść do tych obiektów gdyż bronią tego uskoki w fosie.

Zespół Wysokiej Baterii i Reduty Króliczej. Powstał by panować nad przedpolem Bramy Jerozolimskiej (dziś nieistniejącej) oraz kotliną inundacyjną pomiędzy tym zespołem a rzeką. Posiada wyraźny charakter fortyfikacji górskich. Nie posiada obrony podziemnej. Do Wysokiej Baterii najłatwiej dotrzeć ze Szlaku Eichendorffa (podobnie jak do Reduty Króliczej). Wysokie obwałowania i ogromne nasypy trawersów chroniących ten obiekt przedstawiają się imponująco. Skazamatowana bateria artyleryjska niestety była przebudowana w XIX wieku i już nie patrzy strzelnicami na przedpole Bramy Jerozolimskiej. Niemniej – przy zwiedzaniu przestronnych kazamat – widać gdzie były gdyż pierwotne zamurowania zostały odkute. W dolnej kondygnacji (uwaga naq zniszczone schody) znajduje się wykonana w 1887 r. studnia. Należy szczególnie uważać, gdyż jest w poziomie podłogi i nie posiada ocembrowania. Z wschodniego nasypu piękny widok na miasto. Stromy stok zachodni rozczłonkowany jest na odkryte stanowiska artyleryjskie i opada do suchej fosy. U podnóża, od strony Fortu Prusy znajduje się wojenny magazyn prochu. Po powrocie na Szlak Eichendorffa wytyczoną ścieżką dojdziemy do Reduty Króliczej. Dzieło to na planie nieregularnego wieloboku, wybudowane przez Francuzów w służbie pruskiej (Lefebr’a i Castillon’a) nosi cechy francuskiej szkoły fortyfikacyjnej. Wysokie obmurowania suchej fosy wystające ponad teren oraz okrężny system obrony podziemnej to wyznaczniki tej szkoły. Przebudowana w końcu XIX wieku otrzymała windę od dostarczania ładunków ze składu do remizy artyleryjskiej. Pierwotnie Reduta posiadała most zwodzony łączący ją z drogą artyleryjską stanowiącą dzisiaj część Szlaku Eichendorffa. Fosę Reduty z fosą frontu poligonalnego łączy kilkusetmetrowy prosty podziemny korytarz nazwany przez Niemców Zigarette (Papieros). Obecnie Reduta jest w rękach Klubu Globtroter i przejście to jest zamknięte.

Wysoki Retranchement. Pierwotnie rozciągał się od rzeki po Fort Prusy. W XIX i XX wieku rozebrano część fortyfikacji od strony rzeki. Zbudowany w systemie bastionowym, zmodernizowany w 2 połowie XIX wieku. Począwszy od kompleksu Fortu Prusy zaczyna się dwoma półbastionami pomiędzy którymi znajduje się Brama Ceglarska nazywana przez nieporozumienie Kozią Bramą gdyż napis na bramie „Ziegel” (cegła) odczytano jako Ziege (koza) i szerokim łukiem ciągnie się w kierunku rzeki
kolejnymi bastionami: Kaplicznym, Bastionem Placu Broni, Regulickim, Morawskim i nieistniejącym już Grodkowskim. Pomiędzy bastionami za zewnątrz fosy znajdują się podkowiaste forteczki – blokhauzy. Przed szpicami bastionów kaponiery rewersowe z bardzo skromnym systemem obrony podziemnej. Sucha fosa szeroka, o cechach szkoły francuskiej, częściowo wykorzystywana jako boisko i na festiwale muzyki metalowej. Od strony miasta liczne schrony artyleryjskie i dwa magazyny prochu. Do fosy prowadzą dwie bramy wojenne w postaci dość obszernych tuneli, które umożliwiały w krótkim czasie przerzucić dużą ilość wojska na wypad do przedpola po pochyłych rampach na wprost tych bram. Nazwa „Retranchement” czyli obrona tyłowa sugeruje, że prawdopodobnie liczono się z dalszą rozbudową fortyfikacji do przedpola.

Forty wysunięte I, II, III.  Samodzielne forteczki wybudowane na przedpolu twierdzy w celu oddalenia potencjalnego przeciwnika na bezpieczną odległość. Wybudowane w kształcie pięciokątnych lunet  I i II z suchymi fosami III z fosą wodną. Posiadają wygodne pomieszczenia koszarowe, magazyny prochu, ubikacje. Wybudowane na przełomie lat 60/70 XIX wieku nie brały udziału w walkach i znajdują się w bardzo dobrym stanie technicznym. Fort nr II jest własnością miasta, Fort I własnością  wojska, Fort III jest w rękach prywatnych. Jedynie Fort II posiada skromną obronę podziemną. Fort II wspaniałe stanowi zaplecze dla imprez plenerowych. Oddalony od zabudowań nie wywołuje konfliktów nawet najgłośniejszą muzyką. Udostępniany do zwiedzania przez dzierżawcę. Fort I udostępnia po wcześniejszym uzgodnieniu administrator wojskowego koła łowieckiego.

Obwałowania dworca kolejowego. Ziemne obwałowania z wodną fosą napełnianą podczas zagrożenia. Składają się z bastionów o płaskich czołach. Od strony miasta liczne remizy artyleryjskie. Dawne kazamatowe koszary wykorzystywane są jako hurtownie i magazyny. Obiekt mało ciekawy, słabo dostępny, i raczej dla szczególnych miłośników fortyfikacji.

Fosa zewnętrzna. Zachowała zębaty narys fortyfikacji kleszczowych. Jej część - od ulicy Prudnickiej począwszy na Parku Miejskim skończywszy – okolona od strony zewnętrznej ładnym parkiem, stanowi miejsce spacerowe. Pierwotnie podzielona była na kilka odcinków. Posiadała urządzenia do piętrzenia wody i raptownego jej zrzucania. Pozwalało to na powalanie prądem wody atakujących, niszczenie prowizorycznych mostów i nie pozwalało fosie zamarznąć. Resztki takiego urządzenia chronionego lunetą – małą trójkątną forteczką zachowały się  przy targowisku miejskim.
Fort Blockhaus (Fort Wodny). Wybudowany naprędce w lecie1741 roku jako trójkątna flesza o nazwie „Bialska”. Wielokrotnie przebudowywana. Pierwotnie na majdanie fortu znajdował się blokhauz – forteczka umożliwiająca okrężną obronę w przypadku zdobycia fortu. Stąd wzięła się nazwa Otoczona wodną fosą. W roku 1807 podczas oblężenia napoleońskiego była miejscem nocnego szturmu i została zdobyta. W obecnym kształcie z traktem koszarowym, prochownią, remizami artyleryjskimi oraz latryną poddana remontowi stanowi wyjątkowo urokliwe miejsce w głębi Parku Miejskiego. Stanowiła miejsce inscenizacji bitew o Nysę i innych imprez plenerowych. Obecnie administrowana przez Nyski Dom Kultury.

Bastion IX św. Jadwigi. Najstarsza część z zachowanych fortyfikacji nowożytnych. Jeden z dziesięciu bastionów okalających miasto po wojnie trzydziestoletniej. Pierwotnie w wykonaniu czysto ziemnym, poprzedzony szeroką fosą wodną. Po zdobyciu miasta przez Prusaków skazamatowany w latach 1771-74. Umieszczono tam koszary i skład sprzętu wojennego. Kazamaty posiadają dwie kondygnacje połączone bardzo ładną klatką schodową. Ładna jest też elewacja fortu, otynkowana, z pilastrami i detalem architektonicznym, diametralnie różniąca się od surowych ceglanych elewacji pozostałych dzieł fortecznych. Jest wizytówką nyskiej twierdzy.

Opracował
inż. Remigiusz Kamiński

foto:Albin Marciniak