Jan Potocki, pierwszy naukowy podróżnik polski
urodził się 8 marca 1761 roku w Pikowie na Podolu. Pochodził z rodziny magnackiej. Był synem Józefa, jednego z przywódców konfederacji radomskiej oraz Teresy Potockiej. Poznawanie świata i edukację rozpoczął już we wczesnej młodości – w wieku siedmiu lat. Przebywał wtedy wraz ze swym bratem Sewerynem w Szwajcarii i we Francji. Częste i długotrwałe pobyty w Paryżu sprawiły, że Potocki doskonale opanował język francuski, którym posługiwał się przez całe życie. Jako młodzieniec służył w austriackiej armii i zakonie rycerskim joannitów na Malcie, a w przeddzień dwudziestych urodzin został pasowany na kawalera maltańskiego. Jan Potocki był dwukrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo zawarł w 1785 roku z Julią Lubomirską. Po jej śmierci Potocki ożenił się powtórnie w 1799 roku, a wybranką jego serca była Konstancja Potocka z Tulczyna. Miał pięcioro dzieci: dwóch synów z pierwszego małżeństwa oraz dwie córki i syna z drugiego. Życie rodzinne jednak nie zaspokajało pragnień Potockiego i nieustannie oddawał się podróżom oraz zajmował się działalnością naukową. 23 grudnia 1815 roku w swoim majątku na Uładówce koło Pikowa popełnił samobójstwo.
Na przełomie XVIII i XIX wieku, Potocki zapoczątkował serię wypraw Polaków do Azji. Nie bez powodu B. Olszewicz nazywa go pierwszym naukowym podróżnikiem polskim. Swoje podróże rozpoczął mając 17 lat, a zasięg jego wypraw, jak na ówczesną epokę, był ogromny. Lata 1784-1798 całkowicie poświęcił na odkrywanie świata. Zwiedził niemal całą Europę, północne wybrzeże Afryki (Egipt, Tunezję, Maroko), Azję Mniejszą, Kaukaz, Azję Środkową oraz dużą część Syberii. Swoje wyprawy relacjonował w listach. Dokładnie opisywał sytuację polityczną odwiedzanych miejsc, analizował zwyczaje oraz życie codzienne obcych kultur. Pozostałościami po jego podróżach są także dzienniki, które zostały zebrane w pracy Podróże. Jan Potocki był jednym z czołowych badaczy historii i archeologii Słowiańszczyzny, a wyniki swoich obserwacji zapisał w pięciu tomach. Jako pisarz pozostawił po sobie około 30 dzieł, pisanych wyłącznie w języku francuskim. Najważniejsze z nich to Rękopis znaleziony w Saragossie, Podróż do Turek i Egiptu czy Podróż do cesarstwa marokańskiego. Podróż Hafeza. Powieść wschodnia. Potocki został też pierwszym w historii polskim aeronautą, kiedy w 1790 roku wraz z francuzem Jeanem Pierre’em Blanchardem wzniósł się w powietrze balonem.
Na wyróżnienie zasługuje ostatnia podróż Potockiego, która stanowiła nie lada wyzwanie. Jej celem był udział w poselstwie do cesarza Chin oraz dotarcie do stolicy kraju. Dzięki wpływom księcia Adama Czartoryskiego, ministra spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego, Potocki został mianowany kierownikiem ekipy naukowej (lingwistów, etnografów, przyrodników). Z poselstwem przebył całą Syberię, od Tomska, Irkucka, Kiachty do Omska. W swych listach tak pisał o trudach wędrówki: mróz wahał się w ciągu dnia od 20 do 25 stopni, w nocy zaś od 28 do 32. Niejednokrotnie rtęć w termometrze zamarzała. Mongołowie wyznaczeni do podtrzymywania ognia, nie mogąc całymi nocami czuwać, pozwalali mu wygasnąć, a wtedy budziliśmy się z kołdrami przymarzniętymi do twarzy lub ze zlodowaciałym nosem. Była to najbardziej egzotyczna podróż, jaką odbył Potocki.
Jan Potocki był nie tylko niestrudzonym podróżnikiem i świetnym pisarzem, ale także archeologiem, erudytą, orientalistą, historykiem, autorem atlasów historycznych oraz badaczem dawnej kartografii. Był także posłem na Sejm Wielki, kawalerem maltańskim, członkiem paryskiego Klubu Jakobinów, francuskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, honorowym członkiem Petersburskiej Akademii Nauk, założycielem tzw. Wolnej Drukarni. Za zasługi wielokrotnie go odznaczano m.in. Orderem Orła Białego, Krzyżem Devotionis, kawalerskim Orderem Świętego Stanisława i rosyjskim Orderem Świętego Włodzimierza.
W artykule Podróże z Potockim M. Klecel tak go scharakteryzował: Lot Potockiego balonem nad Warszawą mógł poniekąd symbolicznie opisywać jego postać, był zarazem wizerunkiem epoki Oświecenia, wieku wiary w rozum i jego zwycięstwo nad naturą, potęgi ludzkiego umysłu i samodzielnego już, wyzwolonego ducha. Zagadką Potockiego pozostaje w tej sytuacji jego tragiczny koniec, śmierć samobójcza w wieku niewiele ponad pięćdziesięciu lat. Zagadką pozostaje kula, którą z własnej, by tak rzec, ręki godzi w siebie ten dumny rozum. Ale może jest w tym właśnie paradoksalna a przewrotna konsekwencja nieograniczonej wiary w ów rozum. Sam Potocki podejmuje przecież kolejną, ostateczną już podróż za najdalszy horyzont, by poznać tę wieczną tajemnicę, której nie da się inaczej nigdy zgłębić. Wszechstronnie wykształcony i obyty, wyzwolony z wszelkich ograniczeń i konwenansów, człowiek światowy, czyli globalny kosmopolita, niezależny już od wszelkich warunków społecznych czy narodowych, mógłby być Potocki prototypem człowieka współczesnego, nowoczesnego bohatera, gdyby nie ten mniej optymistyczny koniec. Ale może i to w życiu i dziele Potockiego okaże się prekursorskie, że żywot człowieka nowoczesnego kończy się niespodziewanym rozczarowaniem i zabójczą melancholią.
opracowanie
Arleta Ćwikła