Szlak Twierdzy Kraków
Dla turystów z całego świata mógłby być ogromnym magnesem. Dla pasjonatów i miłośników fortyfikacji, jest czymś wyjątkowym. Także w skali Europy a nawet świata jest wyjątkowy i wielki. Szlak Twierdzy Kraków z marketingowego i finansowego punktu widzenia jest ogromnym skarbem. Skarbem rozrzuconym po łąkach i lasach gminy Kraków. Stoi, w większości niszczenie, nie przyciągając turystów i nie przynosząc dużych dochodów dla miasta i jego mieszkańców. A szkoda...
Przebieg pieszo-rowerowego Szlaku Twierdzy Kraków pokrywa się w dużej mierze z historyczną, forteczną drogą rokadową. Szlak pieszo-rowerowy oznakowany jest jako żółto-czarno-żółty (barwy Habsburgów i cesarskiej Austrii), a składa się z dwóch odcinków: północnego (60 km) oraz południowego (41 km) zgodnie z naturalnym ukształtowaniem terenu nad Wisłą.
Pieszo-rowerowy szlak dawnej Twierdzy Kraków, trasa o charakterze historyczno-turystyczno-krajoznawczo-kulturowym. Szlak łączy poszczególne elementy fortyfikacji "Twierdza Kraków składającej się ze 100 obiektów o charakterze militarnym, w tym 38 dużych fortów,
Rys historyczny Twierdzy Kraków
Objęcie Krakowa zaborem austriackim poza utratą niepodległości było równocześnie zapoczątkowaniem nowej ery w życiu miasta, ery nowoczesnej twierdzy, jednej z najsilniejszych w Europie. Niektórzy sądzili, iż jej budowa wynikała z potrzeb nadzoru nad miastem i stłumienia ewentualnych powstań. Przekształcenie Krakowa w potężną twierdzę miało jednak inne przyczyny. Z punktu widzenia Monarchii Austro-Węgierskiej, coraz bardziej sprzymierzonej z Prusami i coraz bardziej obawiającej się carskiej Rosji, miasto leżało w rozstrzygającym punkcie. Blokowało zarówno możliwy kierunek natarcia od strony Warszawy, jaki i od strony Lwowa. Zamykało drogę na Wiedeń oraz uniemożliwiało przedostanie się dolinami rzek na Słowację. 12 kwietnia 1850 zapadło zasadnicze postanowienia cesarza Franciszka Józefa I o budowie twierdzy wokół Krakowa. Zaplanowano przyszłe umocnienia oraz oznaczono punkty do ufortyfikowania. Przez cały okres twierdzy trwała rozbudowa jej struktury koszarowej i logistycznej. Forty zostały zorganizowane w rejony obronne, będące koncentracją już nie tylko fortów lecz różnego rodzaju umocnień obronnych wokół fortu głównego. Twórcą koncepcji (1870/71) grup fortecznych wokół Krakowa był r. Salis Soglio. Wprowadzano ją od 1888 r. Każdy rejon miał pewną autonomię w walce, posiadał wyodrębniony skład i dowództwo.5 W rezultacie powstało osiem rejonów obronnych (Ryc.5), o których podziale zadecydowały doliny rzek uchodzących do Wisły, które w naturalny sposób miały także rozdzielać potencjalne siły wroga na przedpolu Twierdzy:
I - Miasto Kraków (rdzeń twierdzy),
II - Miasto Podgórze,
III - Zachodnie obrzeża Lasu Wolskiego (górny bieg Wisły – dolina Rudawy),
IV - Mydlniki – Zielonki (dolina Rudawy – dolina Prądnika),
V - Zielonki – Mistrzejowice (dolina Prądnika – dolina Dłubni),
VI - Mistrzejowice – Wisła (dolina Dłubni – dolny bieg Wisły),
VII - Wisła – Wilga (dolny bieg Wisły – dolina Wilgi),
VIII - Wilga – Wisła (dolina Wilgi – górny bieg Wisły)
Ośrodkiem grupy fortecznej zewnętrznego pierścienia był zazwyczaj silny fort pancerny lub zmodernizowany i unowocześniony fort artyleryjski. Koncentrował on ponadto jeden lub więcej małych fortów, osobne tradytory, kilka baterii polowych lekkiej i ciężkiej artylerii a także koszary, prochownie, schrony, a więc wszystko co było niezbędne do obrony. Numerację fortów i innych obiektów obronnych przyjęto w 1856 r., po zakończeniu budowy szańców polowych FS, na przedpolu ówczesnego rdzenia twierdzy. Numeracja zaczynała się od brzegu Wisły, po zachodniej stronie twierdzy i obejmowała cały pierścień obronny. Obiektom wybudowanym później, nadawano dodatkowe oznaczenia połówkowe i ćwiartkowe, uzupełniane często symbolem literowym. Główny pierścień fortyfikacji, trzecia, zewnętrzna linia obrony liczyła łącznie 34 forty.
rys. Karolina Zięba-Kulawik
Kalendarium
Okres 1849 – 1870
Jest to pierwszy etap austriackiej rozbudowy twierdzy, a właściwie obozu warownego Kraków. Budowle zostały nałożone na wcześniejszy układ umocnień zaprojektowany przez Tadeusza Kościuszkę. Szkielet obronny uzupełniono trzydziestoma ziemnymi szańcami, usypanymi w latach 1854 – 1856 (oznakowanych w skrócie FS, od Feldschanze- szaniec polowy), które wypełniły międzypola pomiędzy fortami stałymi. W latach 1852 – 1866 powstał wielokilometrowy ciąg wałów obejmujący całe centrum Krakowa w dzisiejszym znaczeniu, a więc w obrębie wspólczesnej Alei Trzech Wieszczów. W roku 1856 po raz pierwszy na ziemiach polskich użyto lanego betonu fortecznego. W dniu 26 maja tego samego roku, po zakończeniu I etapu robót fortyfikacyjnych, Kraków ogłoszony został twierdzą. Sytuacja polityczna w Europie, jak również wrażenie, jakie wywarła klęska armii francuskiej w wojnie fortecznej (1870 - 1872) spowodowały nowy impuls do intensywnej rozbudowy Twierdzy Kraków.
Okres 1872 – 1888
W budowie nowych fortyfikacji oparto się na tzw. starej zasadzie Montalemberta (1714 - 1800)7 głoszącej, że najlepsza obroną przed artylerią oblężniczą jest silna własna artyleria, która zniszczy przeciwnika na przedpolu. Zatem funkcja obrony dalekiej (tzn. artyleria ciężka) zdominowała obronę w tym systemie umocnień. W latach 1872 – 1886 na wzgórzach wznoszących się ok 6 - 9 km od centrum miasta zaczęto budować trzeci, wielki pierścień fortyfikacji.
Okres 1892 – 1918
W wyniku zmian w rodzaju używanej broni, większość fortów artyleryjskich jeszcze przed zakończeniem ich budowy była przestarzała. Z tych przyczyn fort artyleryjski ustąpił miejsca fortowi pancernemu. Lata 1902 – 1914 to, mimo stosunkowo nieodległej perspektywy czasowej, mało znany a nawet tajemniczy okres rozwoju Twierdzy Kraków, w którym powstało jednak wiele obiektów fortecznych. Miały miejsce także kolejne modernizacje, duży nacisk położono na fortyfikacje polowe, zabudowę międzypól i pozycji wysuniętych dla wzmocnienia artylerii. Kolejny krok to likwidacja wybudowanego z ogromnym wysiłkiem przed zaledwie czterdziestu laty, wielokątnego obwodu rdzenia. Kasacji ulegają niektóre szańce, a inne zostają całkowicie przebudowane na nowoczesne forty obrony bliskiej.
Od 1918
W ostatnich tygodniach I wojny światowej potężne umocnienia twierdzy nie zdołały uchronić załogi austro-węgierskiej przed rozpadem i bez rozlewu krwi przeszły w ręce organizującego się Wojska Polskiego. W sztabie Krakowskiego Okręgu Wojskowego utworzono Zarząd Forteczny, który zajmował się ochroną i konserwacją, a także zagospodarowaniem pozostawionych fortyfikacji. Skupiano się głównie na modernizacji koszar i wartowni przyfortecznych. Sprzedano prawie całkowicie grunty kurtyn rdzenia, z szańcami i fortami włącznie, niektóre forty zniwelowano. W grudniu 1944 wojska niemieckie wykorzystały forty północnego i wschodniego frontu III pierścienia dla organizacji pozycji obronnej, stawiając krótkotrwały opór wojskom radzieckim. Po II Wojnie Światowej zniszczono kilkanaście fortów. Od lat ’70 XXw. większość fortów jest opuszczona i niewykorzystywana.
rys. Karolina Zięba-Kulawik
STAN ISTNIEJĄCY
Spośród zachowanych do dzisiaj obiektów Twierdzy Kraków, położonych też poza granicami miasta (w gminie Zielonki), tylko część jest użytkowana. Pozostałe stoją niezagospodarowane i niedostępne dla zwiedzających. Na obszarze Gminy Miejskiej Kraków znajduje się 35 fortów (wszystkich można zliczyć 49), 4 ostrogi bramne, 15 schronów amunicyjnych, baterie, szańce oraz kawerny. Obiekty objęte opracowaniem - należące do III Rejonu Obronnego – wszystkie zlokalizowane są na obszarze Gminy Kraków. W zasobach Gminy znajduje się tylko część obiektów różniących się stanem zachowania, zagospodarowania oraz stanem prawnym. Większość z nich zarządzana jest przez Zarząd Budynków Komunalnych M. Krakowa (wszystkie forty), część terenów zielonych przez Krakowski Zarząd Komunalny, pozostałe obiekty znajdują się w gestii Wydziału Skarbu Miasta. W celu zwizualizowania zasobu Twierdzy Kraków przygotowano Mapę Szlaku Twierdzy Kraków.
rys. Karolina Zięba-Kulawik
Forty zagospodarowane
Fort 2 „Kościuszko” – siedziba radia RMF FM, muzeum, kawiarnia
Fort 38 „Skała” – Obserwatorium Astronomiczne UJ
Fort 39 „Olszanica” – ośrodek jeździecki, schronisko jeździeckie
Fort 45 „Zielonki” – hotel "Twierdza" oraz strzelnica
Fort 47a „Węgrzce” – siedziba firmy transportowej, strzelnica
Fort 49 "Krzesławice" – Młodzieżowy Dom Kultury
Fort 49 ¼ „Grębałów” – ośrodek jeździecki
Fort III Kleparz – piwnica win importowanych, klub muzyczny "Forty Kleparz"
rys. Karolina Zięba-Kulawik
rys. Karolina Zięba-Kulawik
rys. Karolina Zięba-Kulawik
rys. Karolina Zięba-Kulawik
rys. Karolina Zięba-Kulawik
rys. Karolina Zięba-Kulawik
Opracowanie grafik: Karolina Zięba-Kulawik
forty i twierdze w Polsce
Schematyczny plan Twierdzy Kraków - podział na VIII rejonów obronnych (opracowanie: J. i K.
Wielgusowie wg J. Bogdanowskiego/ źródło: Atlas Twierdzy Kraków).
Obóz warowny Kraków w latach 1849-55 na tle obecnego planu miasta (oprac. J. Bogdanowski, w Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków 1979). Brak jeszcze III Rejonu Obronnego Twierdzy Kraków.
Rekonstrukcja rozplanowania Twierdzy Kraków w latach 1870-85. Dzieła i drogi: istniejące w 1870: 1 - rdzeń, 2 - forty, 3 –szańce FS zachowane i skasowane wkrótce, 4 – okres rozbudowy; 1874-80: forty, baterie i szańce piechoty, 5 – okres rozbudowy do 1885, 6 – główne zgrupowania prochowni, 7 – orientacyjne warstwice co ok 50 m, 8 – Wisła i dopływy, 9 – drogi i linie kolejowe (oprac. J. Bogdanowski, w: Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków 1979). Niebieska ramka: obszar opracowania - III Rejon Obronny Twierdzy Kraków.
Rekonstrukcja przekształceń twierdzy w latach 1885-1914. 1 – stan około 1885 z oznaczeniami dzieł istniejących i już skasowanych, 2 – rozbudowa (głównie rdzenia) w latach 1888-90, nowe forty, okopy i odcinki dróg, 3 – rozbudowa (głównie pierścienia zewnętrznego) w latach 1896-1902 z oznaczeniem nowych fortów, dróg i prochowni, 4 – miejsca przygotowane dla mostów pontonowych oraz schrony kute w skałach (kawerny); 5 – obiekty w tym okresie kasowane, 6 – okres ostatniej rozbudowy 1908-14 w zakresie nowego noyau, forty i baterie, oraz 7 – wały nowego noyau i baterie pierścienia, a także 8 – tradytory i schrony przydrożne, wreszcie 9 – linie kolejowe stare, nowo zbudowane i skasowane (oprac. J. Bogdanowski, w : Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, 1979). Niebieska ramka: obszar opracowania - III Rejon Obronny Twierdzy Kraków.
Zabytkowe dzieła dawnej twierdzy wg stanu z 1945 r. dla obszaru III Rejonu Obronnego (oprac. J. Bogdanowski, w : Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, 1979)
Typowy plan dzieł III grupy warownej: 1 – bateria forteczna Ostra Góra FB 36, 2 – bateria forteczna Srebrna Góra FB 36, 3 – fort piechoty Gumańczy Dół III-1, 4- fort Olszanica (oprac. J. Bogdanowski)
opracowanie: Albin Marciniak
