Zapomniane cmentarze Dolnego Śląska

Dolny Śląsk zabytkami stoi i nawet mieszkańcy tego regionu kraju nie znają wszystkich tajemnic i skrytych w gęstwinach lasów zabytków czy cmentarzy. Podczas letnich wędrówek po okolicach Milicza natrafiłem na 2 dosyć ciekawe miejsca. Ciekawe o tyle że są to stare cmentarze jeszcze z okresu przedwojennego. Jednym z nich jest cmentarz Ewangelicki z pierwszymi pochówkami z początku XVIII wieku a drugi to zupełnie zapomniany, przedwojenny cmentarz nienieckich mieszkańców przedwojennego Milicza. Jak trafić w te miejsca opisuję poniżej.

Miłochowice cmentarz 6

Grabownica, wieś sołecka licząca 85 mieszkańców. Leży nad stawem o tej samej nazwie, liczącym prawie 283 ha, największym w gminie Milicz. Wzmiankowana od 1591 r., została założona przez Kurzbachów, podobnie jak rozciągający się na wschód od niej staw, w granicach dawnej ordynacji milickiej. Na południe od wsi postawiono wieżę widokową w widokiem na staw. Dobry punkt widokowy na staw znajduje się również w północnej części wsi przy budynkach zakładu rybackiego. Na zachód od wsi, przy drodze do Rudy Milickiej znajduje się zabytkowy cmentarz ewangelicki z 2 połowy XIX wieku. Tak podaje tablica przy drodze, natomiast napisy na płytach nagrobnych pokazują wyraźnie że jest to początek XVIII w.

Sporo takich tablic jest dobrze zachowana a nawet kute ogrodzenia kilku nagrobków zachowało się do dzisiaj w całości co widać na zdjęciach.

Fragment opracowania pt. .Katalog cmentarzy ewangelickich gmin: Cieszków, Krośnice, Milicz i Żmigród., opublikowany w tomie VIII .Kroniki Doliny Baryczy., ss. 106-132, Wydawnictwo Gottwlad, Milicz 2000

Brzostowo I (Brustawe)
1.0 km na pd. od wsi, skraj lasu przy stawach. Założony ok. poł. XIX w., liczy 0.25 ha. Pozostały ślady mogił i kilka mocno zniszczonych nagrobków, najstarszy ocalały . August Biekawsch zm. w 1900 r. Pośrodku cmentarza rośnie stary dąb szypułkowy będący pomnikiem przyrody oraz młode olchy, brzozy i kępy bzu lilaka; w runie występuje konwalia majowa, barwinek, bluszcz pospolity i naparstnica purpurowa.

Brzostowo II (Brustawe)
Nieopodal wyżej opisanego leży cmentarz rodowy z ok. 1900 r. o pow. 0.03 ha. Pochowana jest na nim Bertha Stolberg-Stolberg 1844-1916. Rośnie sosna wejmutka i brzozy.

Bukowice (Frauenwaldau)
Pośród zabudowy, na wyraźnym wzniesieniu. Powstał ok. poł. XIX w., powiększono go po 1900 r. i obejmuje obecnie 0.35 ha. Zachowało się ok. 70 mogił z obramieniami; najstarszy zachowany nagrobek . Adolph Kusch 1850-74. Rosną dęby szypułkowe, lipy, grochodrzewy, klony oraz bez lilak.

Czarnogoździce I (Zwornogoschuetz)
0.1 km na zach. od środka wsi, pośród pól na wzniesieniu. Założono go w początkach XIX w., obejmuje pow. 0.21 ha. Jest tu nagrobny obelisk rodziny Rühlmann z 1830 r. i kilka innych, w sumie 50 grobów z obramieniami. Znajdują się też fragmenty murowanej bramy wejściowej. Z drzew rosną tuje, grochodrzewy, dęby szypułkowe; w runie zaś barwinek, konwalia i bluszcz pospolity.

Czarnogoździce II (Zwornogoschuetz)
Leży niedaleko poprzedniego, w kierunku zachodnim (las). Jest to cmentarz rodowy Eberów założony na pocz. XX w., obejmuje pow. 0.03 ha. Stoi tu kilkumetrowy granitowy krzyż-obelisk oraz znajduje się fragment płyty z napisem . Generallandschaftsdirektor von Schlesien Vortrogender Rat D.D. Gottfried von... (dalej napis nieczytelny). Rosną klony i świerki, a całość otacza niewysoki murek z rudy darniowej i kamieni.

Dąbrowa (Dammer)
Znajduje się we wsi przy drodze do Wąbnic, na kopulastym wzgórku. Pochodzi z II poł. XIX w., zajmuje obszar 0.15 ha. Widać tylko zarysy mogił. Rosną tuje, sosna wejmutka, dęby szypułkowe, sosny pospolite, modrzewie, bez lilak; w runie konwalie.

Dziewiętlin (Dzewientline)
1.0 km na zach., w lesie na wysokiej wydmie. Założony został w XVIII w. i obejmuje pow. 0.4 ha. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1790 r., są tu pochowane dzeci rodziny Opitz. Łącznie znajduje się 40 mogił z obramieniami. Rosną dęby szypułkowe, buki pospolite i tuje (żywotniki zachodnie); natomiast w runie spotykamy konwalie i paprotki zwyczajne.

Grabownica (Charlottental)
Przy pd. krańcu wsi, na skraju lasu niedaleko stawu Henryk. Pochodzi z poł. XIX w., zajmuje teren o pow. 0.48 ha. Przetrwało 100 mogił z obramieniami; najstarszy zachowany nagrobek . Carl Marks 1796-1882, jest też drewniana tablica nagrobkowa z 1920 r. Starodrzew składa się dębów szypułkowych, w poszyciu rośnie bez lilak, a w runie barwinek.

Kotlarka (Kesselsdorf)
Leży na pd. krańcu wsi przy polnej drodze. Powstał ok. 1850 r. i liczy 0.07 ha. Jest tu ok. 20 mogił z obramieniami, a wśród nich jedyny czytelny nagrobek . Gottlieb Koch 1817-86. Cmentarz porastają dęby szypułkowe, brzozy, grochodrzewy i bez lilak; w runie mamy konwalie.

Krośnice (Kraschnitz)
Na obrzeżu zespołu szpitala neuropsychiatrycznego. Założony został w 1860 r. jako obiekt przyszpitalny. W latach 70. XX wieku został dokumentnie zniszczony.

Lędzina (Linsen)
0.3 km na wschód od wsi, pośród pól w niewielkim lesie. Założono go w II poł. XIX w., liczy 0.08 ha pow. Zachował się tylko jeden nagrobek . Hermann Strauss zm. w 1900 r. Rosną pomnikowe dęby szypułkowe.

Luboradów (Liebenthal)
Na południu, przy szosie do Grabownicy, otoczony polami. Założony ok. 1850 r., liczy 0.06 ha. Jest na nim ok. 20 mogił z obramieniami, pochowana została tu m.in. Karoline Siol 1839-72. W narożach cmentarza są stare kasztanowce i dęby szypułkowe.

Łazy Małe (Klein Lahse)
We wschodniej części wsi, pośród zabudowy. Założony w II poł. XIX w., obejmuje pow. 0.4 ha. Był tu nagrobek m.in. Luise Pülchner 1833-1911 oraz pomnik upamiętniający poległych żołnierzy w czasie I wojny światowej. Nekropolię zlikwidowano i zamieniono na plac przykościelny. Zachowały się tylko wiekowe lipy, dęby oraz grochodrzewy.

Łazy Wielkie (Gross Lahse)
Położony na terenie wsi. Założony ok. 1850 r., liczy 0.33 ha. Obecnie zniszczony, pozostało 5 nieczytelnych grobów. Rosną dęby, brzozy i modrzewie.

Pierstnica Duża (Perschnitz)
Na pd. skraju wsi, po prawej stronie szosy do Bukowic. Założony w II poł. XIX w., zajmuje pow. 0.25 ha. Jest na nim 20 mogił z obramieniami, fragmenty nagrobków z ok. 1900 r., trzy kamienne ozdobne krzyże i kilka powojennych mogił. Rosną lipy, jesiony, tuje, grochodrzewy, klony oraz dęby szypułkowe. Nieopodal cmentarza stoi obelisk upamiętniający poległych żołnierzy w I wojnie światowej.

Pierstnica Mała (Klein Perschnitz)
0.2 km na pn. od środka miejscowości, pośród lasu. Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji, a rozbite nagrobki posłużyły do budowy fundamentów świetlicy wiejskiej. W miejscu cmentarza rosną dęby szypułkowe i sosny.

Pogórzyno (Frankenthal)
W kierunku pd. od wsi, przy drodze polnej do Świebodowa, w lesie na wzgórku. Pochodzi z II poł. XIX w., zajmuje pow. 0.4 ha. Brak datowanych nagrobków, łącznie jest 20 mogił z obramieniami. Znajdziemy też głaz narzutowy pełniący rolę nagrobka z inskrypcją . Ruhestätte der Familie Revierförster Jrgang. Matth.5.4. Rosną stare tuje, dęby szypułkowe, modrzewie, sosny, świerki i grochodrzewy; w runie niewielkie płaty konwalii.

Stara Huta (Neurode)
Przy wschodnim krańcu wsi, obok szosy na skraju lasu. Pochodzi z ok. 1850 r., powiększony po roku 1920, obejmuje obecnie pow. 0.7 ha. Jest na nim 100 mogił z obramieniami, kilka ozdobnych krat żeliwnych i dobrze zachowanych pomników; najstarszy nagrobek . Carl Koschmieder 1835-67. Spotkać można ślady licznych pochówków autochtonów, pozostałych we wsi po II wojnie światowej. Rosną tuje, sosny i dęby szypułkowe.

Wąbnice I (Wembowitz)
Na pd. od Wąbnic, w parku. Cmentarz rodowy Hochbergów. Założony ok. 1930 r. Jest tu wysoka kaplica grobowa-mauzoleum. Zbudowana została na planie regularnego sześcioboku z wejściem od zachodu, gdzie otacza ją prostokątnie załamany mur oporowy wysunięty półkoliście pośrodku. We wnętrzu stoją dwa puste sarkofagi z wypisanymi inskrypcjami:
Hans Heinrich XVI von Hochberg Freicherr zu Fürstenstein geb. 19.V.1874 in Rohnstock+13.II.1933 in Berlin. Off.Jch.2.10. oraz Eleonore Gräfin von Hochberg Freifrau zu Fürstenstein Gräfin Harrach. geb. 4.VII.1878 in Tiefhartmannsdorf Ev. Jch.U.27.u.28.

Wąbnice II (Wembowitz)
Przy drodze gruntowej do Dąbrowy, na niewielkim wzniesieniu. Pochodzi z poł. XIX w., liczy 0.3 ha. Jest tu łącznie ok. 15 mogił z obramieniami; najstarszy ocalały nagrobek . R. Richter zm. w 1860 r. Rosną dęby szypułkowe, sosny, choina kanadyjska, bez lilak i barwinek.

Wierzchowice (Wirschkowitz)
Z lewej strony szosy do Wąbnic pośród pól na wysokim wzniesieniu. Powstał w II poł. XIX w. i liczy 0.2 ha. Jest na nim 50 mogił z obramieniami i fragmenty płyt nagrobnych z ok. 1900 r. Pośrodku stoi zrujnowana kaplica cmentarna. Rosną tutaj dęby szypułkowe, sosny, choina kanadyjska oraz bez lilak. Pierwszy cmentarz ewangelicki znajdował się przy kościele parafialnym. Od 1945 roku na jego miejscu ulokowano cmentarz katolicki.

Żeleźniki (Eisenhammer)
0.5 km od środka wsi, przy szosie do Krośnic. Założony w XIX w., zajmuje pow. 0.14 ha. Brak nagrobków, które zniszczono. Rosną kasztanowce, tuje i dęby szypułkowe.

Żeleźniki cmentarz ewangelicki

Miłochowice cmentarz 8

Żeleźniki cmentarz ewangelicki 1

Żeleźniki cmentarz ewangelicki 2

Żeleźniki cmentarz ewangelicki 3

zdjęcia i opracowanie Albin Marciniak

W latach 1700-1721 wybuchła wielka wojna północna między Rosją a Szwecją, wplątana w nią została także Polska. Zmagania militarne, przemarsze wojsk, głód, kontrybucje, chaos polityczny i gospodarczy sprzyjały choro¬bom i epidemiom. W 1709 r., kiedy w Miliczu stawiano kościół łaski, w Miłochowicach wybuchła epidemia dżumy gruczołowej. Zaraza rozprzestrzeniła się szybko na terenie dominium Nowy Zamek - Wierzchowice, dziesiątkując ludność. Zmarli wówczas także synowie dziedzica tego władztwa. W roku 1717 przybity i zrezygnowany Maltzan sprzedał swoje dobra Nowy Zamek - Wierzchowice baronowej Reichenbach z Kurowa. Faktem jest również, że wszyscy mieszkańcy wsi Dąbrowa zmarli na tę straszną chorobę. Wspomniany leszczynowy las był tzw. cmentarzem epidemicznym, gdzie chowano w zbiorowych mogiłach zmarłych na dżumę.

„Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego” z początku XIV w. wzmiankuje, że wieś Miłochowice miała dostarczać kościołowi 1 krowę i 1 świnię rocznie. Wskazuje to na rozwiniętą hodowlę zwierząt w okolicach grodu milickiego. Dokument z 1406 r. wylicza imiennie dwunastu gospodarzy i sołtysa w Miłochowicach.

Cmentarz znajduje się w lesie pomiędzy wsią Kaszowo a Miłochowicami, kilkaset metrów od drogi Milicz - Wrocław. Cmentarz znany tylko okolicznym mieszkańcom chodzącym na grzyby. Przez ostatnie kilkadziesiąt lat został bardzo zniszczony i ograbiony. Pozostałości na obszarze ok 0.5 h pozwalają określić wygląd cmentarza a wiele fragmentów nagrobków ma zachowane czytelne napisy pozwalające odczytać nazwiska i daty pochowanych. Ostatnie widoczne pochówki miały miejsce jeszcze przed II wojną i byli to w większości mieszkańcy niemieckiego wówczas Milicza.

pozostałości po cmentarzu i elementy nagrobków jakie można zobaczyć tam do dzisiaj