Skansen w Białowieży to zespół budownictwa drewnianego ludności ruskiej Podlasia. Ten niewielki prywatny skansen położony jest na obrzeżach Białowieży, na terenie dawnej wsi Kropiwnik, zniszczonej przez hitlerowców podczas II wojny światowej.
Odwiedzając niewielką miejscowość przy granicy z Białorusią, nie można pominąć wizyty w skansenie. Owszem, Restauracja Carska przy danej Stacji Białowieża Towarowa czy wizyta w Białowieskim Parku Narodowym, do którego prowadzą ścieżki z Białowieży, to oczywiście podstawa. Zwiedzanie skansenu dopełni całości, całodziennego zwiedzania wsi na krańcu Polski.
Początek czy też narodziny Skansenu to rok 1978. Wówczas Anatol Odzijewicz wraz z kolegami: Eugeniuszem Czykwinem, Bogdanem Leszczyńskim, Mikołajem Aleksiejukiem i Michałem Bajko podjęli decyzję o przewiezieniu wiatraka ze wsi Kotły do Białowieży. Transport rozebranego na elementy wiatraka stanowił nie lada wyzwanie, wtedy z pomocą przyszedł Jerzy Monachowicz i pozostał do dziś znaczącym, obok Anatola Odzijewicza, organizatorem prac przy budowie muzeum.
Początek rozwojowi skansenu dał wiatrak-koźlak, sprowadzony do Białowieży w 1978. Przewieziono go ze wsi Kotły koło Bielska Podlaskiego, jeszcze wcześniej stał we wsi Kuraszewo. Pochodził z 1925. W 1983 grupa studentów białostockich, współwłaścicieli wiatraka, dokonała zakupu gruntów (ponad 4 hektary) pod przyszły skansen. Z czasem zaczęły przybywać następne obiekty, pierwszym był drewniany płot pleciony z tzw. balasów (1983–84). Płot, wzorowany na starych ogrodzeniach, miał przeplatane pomiędzy trzema żerdziami świerkowe gałęzie.
W wiatraku na pierwszym poziomie stanęły drewniane prycze (do dziś istniejące), a dla grupy zapaleńców przyjazdy do Białowieży, składanie drewnianych obiektów ściąganych z okolicy stało się sposobem na spędzanie wolnego czasu. W 2004 postanowiono udostępniać skansen turystom. Ze względu na prywatny charakter obiektu i wolontariacki charakter jego prowadzenia, jest on czynny w wakacje i tzw. długie weekendy. Obecnie drugie pokolenie, synowie właścicieli, również studenci białostockich uczelni, pomagają opiekować się skansenem.
Chata ze wsi Biała – kryta słomą, powstała w 1897. Została przewieziona i zrekonstruowana w 1984. Podobnie jak i pozostałe budynki w skansenie, znajduje się w zagrodzie wydłużonej typu bielsko-hajnowskiego. Chaty tego typu były ustawione na wąskich posesjach szczytem zwróconym w stronę drogi i od tej strony umiejscowiona była część mieszkalna. Pod tym samym dachem dobudowywano kolejno: stajnię, oborę i inne pomieszczenia inwentarskie. We wszystkich chatach na balach centralnej izby zachowane są w języku staro – cerkiewno – słowiańskim napisy z imionami czterech Ewangelistów, po jednym na każdej ze ścian, zaś na głównej ścianie izby, naprzeciw drzwi wejściowych, na belkach wyryta jest data wyświęcenia; w chacie z Białej: „Ceй дом освящен 1901 года 7 октября”.
Wiatrak koźlak kryty gontem – pochodzi z lat 30. XX wieku. Niegdyś stał w Orli, przewieziony do Białowieży został w 1985. Wewnątrz można oglądać kompletny mechanizm służący do mielenia zboża, który po remoncie przewidywany jest do uruchomienia.
Majsternia – kryty słomą warsztat datowany jest na lata 20. XX wieku. Służył kiedyś majstrowi ze wsi Widowo, przewieziony został w 1986. Wewnątrz zgromadzono oryginalną kolekcję kilkudziesięciu ręcznych strugów i frezów do drewna.
Stodołę / kłunię ze wsi Koszele koło Orli, krytą słomą, wybudowano w latach 40. XX wieku. Została zrekonstruowana w 1986. Pośrodku stodoły znajduje się gliniane klepisko.
Bania (sauna) – zrekonstruowana w 1987, kryta gontem. Pierwotnie posiadała oryginalny piec z łukowym sklepieniem, na którym grzano kamienie.
Krzyż upamiętnia 1000-lecie Chrztu Rusi Kijowskiej. Drewniany, ośmioramienny, jest charakterystyczny dla krzyży regionu, ustawianych na cmentarzach, krzyży przydrożnych i wotywnych. Stanął na terenie skansenu w 1988.
Chata ze wsi Klejniki – pochodzi z roku 1893, rok rekonstrukcji – 1988. Kryta gontem, w części mieszkalnej w pierwotnym kształcie zachowane są trzy pomieszczenia: „chata”, sień i komora. W centralnej izbie odtworzono piec oparty na drewnianym zrębie. Na głównej ścianie zachowała się w formie napisu w języku staro – cerkiewno – słowiańskim data wyświęcenia: 17 lipca 1895 roku.
Chata ze wsi Czyżyki – pobudowana w 1885, złożona na nowo w 1996, kryta gontem. Jest to najstarsza i największa chałupa na terenie skansenu. Od strony frontowej posiada dwie komory. Tradycyjnie do sieni prowadzą drzwi z obu stron budynku. W centralnej izbie na bazie oryginalnego zrębu wieńcowego zrekonstruowano gliniany piec z komorą chlebową, w której oprócz wypieku chleba przygotowywano wszystkie gorące posiłki. Strych zaadaptowano na cztery pokoiki mieszkalne.
Kaplica prawosławna pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego – budowę, zakończoną dwa lata później, rozpoczęto w 1996. Kapliczkę, w kształcie ośmioboku, wykonano z drewna na wzór XIX-wiecznej kapliczki św. Jerzego Zwycięzcy usytuowanej nad źródłem we wsi Nowoberezowo koło Hajnówki. Rokrocznie, 12 września odprawiane są w niej nabożeństwa na cześć patrona kaplicy.
Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku z dnia 30 grudnia 1992 obiekt został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 765. Ochroną konserwatorską objęte zostały: dwa wiatraki, dwie chałupy, majsternia i stodoła wraz z gruntami, na których usytuowane są te obiekty.
kontakt i adres skansenu:
Zastawa 66b
17-230 Białowieża
Tel. (085) 683 36 28
https://www.facebook.com/skansenwbialowiezy/
