Pustynia Błędowska jest uważana za wielką osobliwość przyrodniczą nie tylko w skali Polski. Pustynia znajduje się w granicach Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" i jest częściowo objęta specjalną ochroną w postaci użytku ekologicznego. Powierzchnia piasków wynosi 32 km kw (długość 8-9 km, szerokość 3-4 km). Należy podkreślić, że wyrażenie "Pustynia Błędowska" jest terminem geograficznym, który został wprowadzony do literatury w połowie XIX wieku i mimo, że nie oznacza pustyni w sensie klimatycznym, obszar ten odznacza się specyficznym krajobrazem, którego turysta czy miłośnik przyrody nie zobaczy w żadnym innym zakątku Polski.
Przez pustynię, z zachodu na wschód, przepływa rzeka Biała Przemsza.
Obszar pustyni objęty jest programem ochrony Natura 2000.
Tak o niej pisano przed wojną: "Największa w Europie, Polską Saharą zwana. A kto by zlekceważył jej obszar, gdyż zbyt szeroką i długą nie wydaje się na oko, niech spróbuje parę kilometrów przespacerować się po niej. A warto. Można przy odpowiedniej pogodzie być świadkiem zjawiska mirażu - Fata Morgany".
Rozwój, zarastanie i ochrona pustyni
Pustynia w swojej obecnej postaci jest pochodzenia antropogenicznego. W wyniku intensywnej działalności okolicznych mieszkańców na terenie pustyni poziom wód gruntowych opadł do tego stopnia, że uniemożliwiło to rozwój roślin. W połączeniu z intensywną wycinką lasów na potrzeby górnictwa i hutnictwa, rozwijających się w tych rejonach już od średniowiecza, spowodowało to odsłonięcie ok. 150 km² piasków (miąższość piasku dochodzi do 60 m), sięgających na południu aż w okolice Szczakowej. Pozostałości tej tzw. Dużej Pustyni Błędowskiej to już niemal całkowicie zarośnięta Pustynia Starczynowska na zachód od Olkusza oraz Dziadowskie Morze koło Boru Biskupiego w okolicach Bukowna. Dawniej zdarzało się tam zjawisko fatamorgany.
ostańce wapienne
W latach 50. część pustyni zaorano i obsadzono wierzbą kaspijską oraz sosną. W połączeniu z pyłami przemysłowymi GOP-u i obserwowanym obecnie podnoszeniem się poziomu wód, spowodowało to znaczne zmniejszenie powierzchni odkrytych piasków. Część południowa pustyni jest już niemal całkowicie zarośnięta (wyjątkiem są krawędzie wschodnie), a część północna, w okolicach Chechła, jest wciąż terenem w dużej mierze odsłoniętym.
Wykorzystanie
Od wczesnych lat XX wieku pustynia wykorzystywana była jako poligon. Podczas I wojny światowej ćwiczył tu przed bitwą pod Krzywopłotami batalion pomocniczy piechoty legionowej. W okresie międzywojennym obszar ten wykorzystywała do ćwiczeń piechota i artyleria Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie, a w czasie II wojny światowej pustynia służyła jako poligon niemieckiej Afrika Korps oraz niemieckim lotnikom z bazy Udetfeld koło Siewierza. Obecnie tylko część północna pustyni wykorzystywana jest jako poligon wojskowy. Od strony Chechła oraz na górze Czubatce w Kluczach było niegdyś stanowisko dowodzenia, jednak z powodu groźby zawalenia ruiny usunięto.
Na Pustyni Błędowskiej została zrealizowana ekranizacja 'Faraona' Bolesława Prusa.
Promocją i ochroną Pustyni zajmuje się stowarzyszenie Polska Sahara.
Armata stoi przy punkcie widokowym Róża Wiatrów.
Choć mówi się o Pustyni jako o całości, to prawdą jest, iż składa się ona z dwóch nierównych części: mniejszej północnej i większej południowej. Obie są od siebie oddzielone głęboką doliną Białej Przemszy - "oazą pustyni". Wiatr jest czynnikiem tworzącym "pustynny charakter". Tworzy różnorakie wydmy, wały brzeżne. Warunki bytowania dla roślin są tu trudne. Stąd np. liczba gatunków roślin naczyniowych wynosi tylko około 100. Przetrwać może tylko ta, która potrafi się obronić przed wysoką temperaturą, (latem piasek nagrzewa się do temperatury 70oC) i zapewnić sobie wilgoć, np. poprzez rozbudowany system korzeniowy. Na piaskach rosną głównie trawy: szczotlicha siwa, wydmurzyca piaskowa. Najbujniejsza roślinność występuje wzdłuż Białej Przemszy.
Z ciekawszych roślin można tu spotkać wyspowe stanowisko warzuchy polskiej - rośliny endemicznej, niewystępującej w żadnym innym miejscu Polski. W związku z tym, że warzucha wymaga źródlanej, bardzo zimnej i czystej wody oraz piaszczystego podłoża w pobliżu Białej Przemszy miała ona doskonale warunki do rozwoju. Jednak od lat 70-tych w wyniku działalności górniczej obniżył się poziom wód gruntowych, a co za tym idzie zanikło także większość stanowisk tego gatunku.
Części Pustyni różnią się między sobą nie tylko wielkością. Północna część jest terenem bardziej monotonnym, o deflacyjnym typie rzeźby. Wiatr wywiał ze znacznych obszarów tej powierzchni wielkie masy materiału piaszczystego. Utwory te zostały następnie osadzone w innym miejscu, głównie we fragmencie wschodnim. W przeciwieństwie do części północnej, część południowa odznacza się bardziej urozmaiconym i deflacyjnym typem rzeźby. Istnieje tu wiele form wypukłych.
• obszar Natura 2000 PLH120014 „Pustynia Błędowska" (1963,9 ha, zgłoszony do Komisji Europejskiej przez Ministerstwo Środowiska w 2004 r. i zatwierdzony przez Komisję Europejską),
• Park Krajobrazowy Orlich Gniazd (12842 ha, utworzony w 1982 roku, powiększony w 2005 r.),
• użytek ekologiczny (684 ha, 1995 r.) – na terenie tej formy ochrony znajduje się część obszaru Natura 2000, na której zaplanowano działania aktywnej ochrony
Przez tereny sąsiadujące z Pustynią Błędowską prowadzi wiele interesujących szlaków, obejmujących teren Pustyni jak również inne ciekawe miejsca leżące w pobliżu. Jest to atrakcyjny teren wędrówek pieszych oraz konnych: Błędów połączony jest z Kluczami żółtym "Szlakiem Pustynnym". Miejscowości te łączy także pomarańczowy szlak jeździecki – „Transjurajski Szlak Konny". Ponadto w poznawaniu Pustyni pomagają:
• Ścieżka dydaktyczna po Pustyni Błędowskiej (3 km) - znaki czerwone:
ścieżka rozpoczyna się na ul. Rudnickiej w Kluczach - prowadzi przez fragmenty lasu mieszanego z domieszką buka pospolitego - wzniesienia z ostańcami - rekultywowane tereny pogorzeliska po wielkim pożarze w 1992 r. - piaski pustyni - kończy się nad Białą Przemszą wśród łęgów jesionowo-olszowych. Na trasie można spotkać wiele chronionych i endemicznych gatunków flory i fauny.
• Ścieżka dydaktyczna po Ziemi Kluczewskiej (1,5 km) - znaki czarne:
rozpoczyna się na osiedlu XXX- lecia - tereny stawów Czerwonego i Zielonego - obrzeża Pustyni Błędowskiej - ostańce wapienne - podnóże Rudnicy - wzgórze Jałowce (Czubatka) - koniec na ul. Rudnickiej.
• Na południowy zachód od Błędowa wyznaczone są inne dwa szlaki dydaktyczne, wiodące zabagnioną doliną Białej Przemszy i rzeki Białej. Na północny-zachód od Klucz wyznaczono jedyną ścieżkę przez pustynię.
Dojazd:
• Z Częstochowy – drogą S1 na Bielsko-Białą, następnie E40 przez Olkusz do Chechła.
• Z Krakowa – przez Olkusz do miejscowości Klucze i Chechło.
• Z Katowic należy się kierować w stronę Sosnowca, a następnie Olkusza, a dalej do Chechła.
Karolina Zięba-Kulawik
