Zamek Krzyżacki w Malborku
największy gotycki zamek na świecie
Zamek Krzyżacki w Malborku to największy zamek gotycki na świecie. Monumentalna budowla jest ogromną atrakcją turystyczną dla zwiedzających z całej Europy a nawet świata.
Powierzchnia, jaką zajmują wszystkie zamkowe zabudowania i dziedzińce, wynosi ponad 143 tys. m2. Spoglądając z wieży na Zamek górny i dolny, a także na przedzamcze, widać ogrom budowli. Można by się spierać czy np Wersal lub Praski zamek na Hradczanach jest większy. Należy jednak brać pod uwagę znaczenie określenia zamek i jego funkcje obronne, czego wielu innym obiektom brakuje. Zamek w Malborku rozciąga się na obszarze 18 hektarów, otoczony fosą zasilaną wodami Nogatu oraz z pobliskiego jeziora, skąd woda była doprowadzana szeregiem sztucznych kanałów.
Monumentalna warownia wzniesiona z ponad 30 mln cegieł z powierzchnią 143,591 m2 jest większa niż m.in. zamek Windsor. Czy jednak Windsor jest zamkiem czy pałacem, to temat do dyskusji. Zamek w Malborku był i jest twierdzą, która mogła prowadzić skuteczną obronę, co zresztą wielokrotnie miało miejsce.
Zamek w Malborku jest najpotężniejszą twierdzą średniowiecznej Europy i najznakomitszym przykładem ówczesnej architektury obronno-rezydencyjnej. Był symbolem potęgi Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, jednego z trzech największych, obok joannitów i templariuszy, chrześcijańskich zakonów rycerskich - Zakonu Krzyżackiego. Wielki mistrz krzyżacki Konrad von Feuchtwangen, budowę zamku rozpoczął w latach 1280 -1283 w miejscu starodawnego pruskiego grodu Zantyru. Zamek wznoszono w kilku etapach, od 1278 do 1457 roku. Początkowo zamek pełnił rolę konwentualnej siedziby komtura - zwierzchnika domu zakonnego.
W 1309 roku Malbork stał się stolicą Państwa Zakonnego. Wówczas to wraz z wielkim mistrzem do Malborka przybyła duża liczba braci zakonnych. Konieczna stała się przebudowa i rozbudowa istniejącego zamku. Do istniejącego Zamku Górnego dobudowano wówczas Zamek Średni z wielkim refektarzem, następnie pałac wielkiego mistrza, a w dalszej kolejności Zamek Niski. Całość budowli czyli zamek, klasztor i rezydencja, spełniały trzy podstawowe funkcje. Te zaś były uzupełnione o dobrze zorganizowane zaplecze gospodarcze i militarne.
Zdobycie zamku
Zamek Malbork był twierdzą nie do zdobycia, więc dogadano się z zaciężnymi krzyżackimi (głównie pochodzenia niemieckiego i czeskiego), którzy nie otrzymywali dłuższy czas żołdu, że to Polska wypłaci im ten zaległy żołd, a oni w zamian oddadzą zamki, w tym Malbork. Kupiono Malbork (a także zamki w Iławie i Tczewie) za 190 tysięcy florenów (złota moneta o masie około 3,5 g), co stanowiło równowartość 665 kg złota.
Potop Szwedzki
Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1626 i 1629 r. zamek zajęły wojska szwedzkie. W 1626 roku Szwedzi pod dowództwem Gustawa II Adolfa, przy użyciu nowoczesnej artylerii, zdobyli zamek w ciągu dwóch dni i pozostali w nim na kilka dobrych lat. Szwedzi zamek zniszczyli, splądrowali i ograbili.
Napoleon
Bezpośrednio po wycofaniu się z miasta wojsk napoleońskich rozpoczęto opracowywanie projektów odbudowy obiektu. W 1816 roku powołano Zarząd Odbudowy Zamku w Malborku.
Do roku 1900 zakończono zasadnicze prace na Zamku Wysokim. Odbudowano tu szereg najważniejszych wnętrz: kościół Najświętszej Marii Panny, kaplicę św. Anny, Kapitularz, Kuchnię, Jadalnię i Świetlicę konwentu. Roboty na Zamku Średnim trwały do 1918 roku i przyniosły efekt w postaci restauracji skrzydła wschodniego z kaplicą św. Bartłomieja, Wielkiej Komturii, Infirmerii i skrzydła zachodniego z Wielkim Refektarzem. Wyjątkiem były wnętrza Pałacu Wielkich Mistrzów, które pozostawiono w kształcie jaki uzyskały w pierwszej połowie XIX wieku. Jeszcze w 1922 roku zakończono odbudowę kaplicy św. Katarzyny. Cztery lata później zrekonstruowano mury i wieże bollwerku Plauena, zaś w 1931 roku sfinalizowano prace przy Bramie Nowej, zwanej też Bramą Hindenburga.
1 maja 1933 roku na wieży głównej zawisła flaga III Rzeszy. Obiekt stał się też miejscem częstych uroczystości z udziałem wysokich funkcjonariuszy partii nazistowskiej. W związku z podobnymi imprezami w 1934 roku powstał (na szczęście niezrealizowany) projekt budowy wielkiego amfiteatru po wschodniej stronie zamku. 1 września 1939 roku w Wielkim Refektarzu gauleiter Forster uroczyście ogłosił powrót do Niemiec terenów położonych na lewym brzegu dolnej Wisły a tym samym odtworzenie prowincji Prusy Zachodnie w jej dawnych granicach.
II Wojna Światowa
Sytuacja polityczna Niemiec w latach trzydziestych odbiła się także na życiu codziennym zamku. 1 maja 1933 roku na wieży głównej zawisła flaga III Rzeszy. Obiekt stał się też miejscem częstych uroczystości z udziałem wysokich funkcjonariuszy partii nazistowskiej. W związku z podobnymi imprezami w 1934 roku powstał (na szczęście niezrealizowany) projekt budowy wielkiego amfiteatru po wschodniej stronie zamku. W 1941 roku rozpoczęto zabezpieczanie obiektu przed skutkami nalotów bombowych. Aż do 1945 roku, zamek w Malborku praktycznie pozostał nietknięty działaniami wojennymi.
Zamek bardzo mocno ucierpiał w trakcie działań wojennych w 1945 roku. W wyniku ciężkich walk Grupy Bojowej Marienburg z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, zniszczeniu uległo blisko 80 procent zabudowy Starego Miasta Malborka. Poważnie uszkodzone też zostały wschodnie partie zespołu zamkowego – prezbiterium kościoła Najświętszej Marii Panny z mozaikową figurą Marii z Dzieciątkiem, wieża główna, skrzydło wschodnie Zamku Średniego, zabudowa Przedzamcza. 8 marca wycofujące się oddziały niemieckie wysadziły w powietrze mosty na Nogacie.
Muzeum
1 stycznia 1961 roku utworzono Muzeum Zamkowe. Decyzję o jego powołaniu przyspieszył groźny pożar dachów skrzydeł zachodniego i północnego Zamku Średniego, jaki wybuchł 7 września 1959 roku.
Zamek Wysoki
Otoczony głębokimi fosami i kilkoma pierścieniami murów obronnych zawierał szereg reprezentacyjnych pomieszczeń, m.in.: kościół Najświętszej Marii Panny powiększony o nowe prezbiterium i położoną pod nim kaplicę św. Anny – miejsce pochówków wielkich mistrzów. Nad zamkiem wznosi się wieża, skąd rozpościera się spektakularny widok na cały kompleks zamkowy z przyległościami, rzeką Nogatem oraz miastem Malbork.
Zamek Średni
Dawne podzamcze które z biegiem lat uległo rozbudowie, stając się obszernym i funkcjonalnym Zamkiem Średnim dostępnym dla rycerzy – gości z Europy Zachodniej. Obecnie pełni funkcje głównie wystawiennicze i administracyjne. To właśnie tutaj, na rozległym dziedzińcu widać grupy turystów rozchodzących się w różnych kierunkach na zwiedzanie zamku.
Zamek Niski (Dolny)
W XIV i pierwszej połowie XV wieku założono i rozbudowano trzecią część warowni – Zamek Niski zwany odtąd Przedzamczem. Umieszczono tu m.in. Karwan – wielką zbrojownię na działa i wozy bojowe, spichlerz nad brzegiem Nogatu oraz szereg budynków gospodarczych (ludwisarnię, stajnie, browar, etc). Przy jednym z nich znajdowała się kaplica św. Wawrzyńca, przeznaczona dla służby zamkowej. Całość otaczały fosy i mury obronne z licznymi wieżami, połączone z umocnieniami miasta Malborka.
Podziemia zamku w Malborku
Największy zamek w Polsce oraz na świecie, poza komnatami i rozległym terenem zewnętrznym, ma także wiele do zaoferowania w swoich podziemiach. W piwnicach prezentowane są elementy oryginalnych konstrukcji z drewna, sklepień piwnic czy posadzek z początków istnienia zamku. Także tutaj prezentowane są wystawy czasowe.
Tajemnicze poddasza
Zamek kryje wiele mrocznych i tajemniczych miejsc w piwnicach, na poddaszach i w międzymurzu zamkowym. Wiele z tych miejsc jest niedostępnych dla turystów.
Jednym z takich miejsc są poddasza Zamku Wysokiego, z gotycką windą w kształcie koła. Urządzenie wyciągowe napędzane było przez czterech rosłych mężczyzn, w sposób podobny jak robią to chomiki. Mechanizmem jest koło deptakowe o średnicy około czterech metrów. Jako siłę napędową wykorzystywano ludzi stąpających wewnątrz tego bębna. Urządzenie było w stanie podnieść ciężar kilkuset kilogramów na wysokość wielu metrów. Łacińska nazwa dźwigu - caranum.
Na podobnej zasadzie działał żuraw portowy w Gdańsku. Ten jednak był znacznie większy a służył przede wszystkim jako urządzenie portowe do załadunku towarów i balastu na statki oraz do stawiania masztów jednostek. Mechanizmem są dwie pary kół deptakowych o średnicy około sześciu metrów każde. Jako siłę napędową wykorzystywano ludzi stąpających wewnątrz tych bębnów. Urządzenie było w stanie podnieść ciężar dwóch ton na wysokość 27 metrów bądź, po sprzęgnięciu obu par kół, 4 t na wysokość 11 m.
Kościół Najświętszej Marii Panny przed i po rekonstrukcji
W 1881 roku, dzięki aktywnej postawie parlamentarzystów z Prus Wschodnich i Zachodnich, rząd zdecydował o rozpoczęciu odbudowy kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim. Znalezione w gruzie średniowieczne detale, po drobiazgowych badaniach i inwentaryzacjach, zostały bezbłędnie dopasowane do swoich pierwotnych miejsc we wnętrzu sali. Na fasadzie budynku, we wnęce okiennej prezbiterium, umieszczono 8-metrową figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Była wykonana ze sztucznego kamienia i pokryta mozaiką ze szkła weneckiego. We wrześniu 1944 roku wykonano gipsowy odlew Madonny z kościoła Najświętszej Marii Panny i zdemontowano wszystkie witraże z tej świątyni. Figura, wraz ze wschodnią częścią kościoła, uległa zniszczeniu w 1945 roku, podczas ostrzału artyleryjskiego Armii Czerwonej. We wrześniu 2014 roku rozpoczęto jej rekonstrukcję, a jej uroczyste odsłonięcie nastąpiło w 2016 roku. Do rekonstrukcji mozaiki użyto 350 tys. kostek wykonanych z dwóch rodzajów szkła weneckiego oraz szkła, w którym zatopiono płatki złota.
przed
po
Gdanisko czyli wieża sanitarna
Gdanisko pełniło funkcję wieży ustępowej (latryny), a także funkcje obronne, ponieważ zaopatrzone było w ambrazury (otwory strzelnicze). Na zamku malborskim droga do gdaniska oznaczona była rzeźbionymi wspornikami w kształcie diabełków, których ogony wskazywały właściwy kierunek. Jako że gdanisko pełniło rolę toalety, nad nią można było znaleźć liście kapusty bądź siano, co zastępowało papier toaletowy. Gdanisko w Malborku zawierało również zapadnię, przy pomocy której pozbywano się niewygodnych braci korzystających z toalety. Trafiali oni wprost do fosy.
Ciekawostka
Fundament zamku w Malborku wykonany jest z drewna. W rzeczywistości cała konstrukcja stoi na stosach filarów i słupów umieszczonych w piasku. Zrobiono to, aby oprzeć się ciągłemu zwilżaniu piasku przez pobliską rzekę Nogat. Była to ta sama praktyka, którą Rzymianie stosowali przy budowie Wenecji.
W 1997 roku zamek w Malborku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako budowla autentyczna i integralna.
opracowanie & foto : Albin Marciniak
Zamki w Polsce
